Met dank aan Paul Eigenhuis (www.muzieklokaal.nl)

Ars Antiqua

Modaal ritme

De 6 ritmische modi:

De Ars Antiqua, oude kunst, heeft haar naam natuurlijk gekregen op een moment in de muziekgeschiedenis toen men vond dat er nieuwe kunst werd bedreven.

De grootste verandering ten opzichte van de vroege meerstemmigheid is dat in de Ars Antiqua het vrije- of zwevende ritme werd losgelaten. 

Er werd gebruik gemaakt van modaal ritme dat gebaseerd is op de klassieke versvoeten. Hierbij werd dan een accent zoals dat bij gebruik van versvoeten in de poëzie voorkwam vertaald in een langere noot. Dit alles opgevat in een driedelige maatsoort (bijbelvast als men was).
Zo zie je hiernaast de 6 ritmische modi:

modus 1 Trochee
modus 2 Jambe
modus 3 Dactylus
modus 4 Anapest
modus 5 Spondeus
modus 6 Tribrachus
Dit systeem verschilde fundamenteel van het hedendaagse notenschrift: men gebruikte niet zoals wij verschillende noten om de relatieve duur van elke noot vast te leggen, maar bepaalde combinaties van enkele noten en vooral groepjes noten, waarmee verschillende ritmische patronen werden aangegeven.

Dus in de modale notatie wordt de toonduur niet uit de afzonderlijke noot, maar uit de groepering duidelijk. Deze notatie is doeltreffend omdat het ritme niet met elke noot verandert, maar als een patroon voor langere tijd hetzelfde blijft. 

De grondslag voor het systeem van de modi was dat alle ritmische patronen een driedelige indeling hadden waardoor combinaties van verschillende modi mogelijk waren.
Dit systeem leidde tot een aanzienlijke verbetering van de muzieknotatie, omdat het een oplossing bood voor de dringende wens om meerstemmige muziek ritmisch nauwkeuriger te noteren. Weer een stap verder in de ontwikkeling van het notenschrift.

 

De Notre Dame School

Notre-Dame
Een belangrijk centrum voor de muziek in de Ars Antiqua was de school van de Notre Dame van Parijs. Terwijl men nog maar net aan de bouw van de kathedraal was begonnen (1163 - 1330) die de Gotiek zou inluiden schreef Leoninus al aan zijn Magnus Liber Organi, een verzameling tweestemmige zettingen van kerkelijke gezangen. Een paar decennia later, rond 1200 deed Perotinus het nog eens dunnetjes over met een aantal drie- en vierstemmige organa.
Tekst, hoezo tekst?
Hier boven staat een stukje van 'Viderunt Omnes' van Perotinus. Dit stukje duur ongeveer anderhalve minuut terwijl het hele stuk ongeveer 12 minuten duurt. In dit stukje klinken in de tenor (de onderste regel van ieder systeem) nog geen drie lettergrepen van het originele gezang waarvan hieronder een stukje te zien is. In de tenor is de originele melodie nauwelijks nog herkenbaar. Omdat de tonen van de tenor zo lang zijn denkt men dat deze stem misschien door een orgel werd gespeeld.
Voor de mensen in die tijd was de uitgerekte tekst niet onoverkomelijk. Die hadden het repertoire van het kerkelijk jaar zo vaak gehoord dat zij konden volstaan met de titel om zich het gezang voor de geest te halen.
Partituur
Op de afbeelding van 'Viderunt Omnes' is goed te zien dat Perotinus zijn organum heeft genoteerd als partituur. De stemmen staan dus in systemen van vier balken onder elkaar. Rond 1300 verdwijnt deze manier van noteren tot het begin van de Barok. In de tussenliggende periode werd meerstemmige koormuziek in koorboekvorm genoteerd. Hierbij staan de verschillende stemmen apart op een deel van de bladzijde.

Hiernaast in koorboekvorm het kyrie uit de mis 'O Gloriosa Margaretha' van Piere de la Rue. Linksboven: Superius. Linksonder: Tenor. Rechtboven: Contratenor. Rechtsonder: Altus.
De melodie
Net als bij eerdere vormen van organum komen in de school van de Notre Dame hoofdzakelijk kwarten en kwinten voor als harmonie. Tertsen en sexten worden zoveel mogelijk vermeden.De harmonieën ontstaan 'toevallig' uit het samengaan van de melodie van de verschillende stemmen. Voor de melodieën wordt nog steeds gebruik gemaakt van de kerktoonladders. Korte frasen worden geïmiteerd in andere stemmen. (begin van canontechniek).
Door het gebruik van modaal ritme ontstaat er een homogene klankstroom. 

 

    Viderunt Omnes - Perotinus

  
Luistervoorbeeld met partituur in g-sleutel (1.2 Mb)